[ Pobierz całość w formacie PDF ]

one właśnie przekształcają zabawę w płodne i wa\
ne narzędzie kultury. Nie
zmienia to faktu, \
e u podstaw zabawy czy gry odnajdujemy pierwotnÄ… swobodÄ™,
potrzebÄ™ odprÄ™\
enia, a zarazem rozrywki i fantazji. Swoboda jest tu elementem
koniecznym i nie brak jej u początków najbardziej nawet zło\
onych i najwy\
ej
zorganizowanych form zabawy. Tego rodzaju pierwotny dar improwizacji i uciechy,
który określam słowem paidia, idąc w parze z upodobaniem do bezinteresownego
wysiłku, nazwanego przeze mnie ludus, prowadzi do powstawania ró\
nego rodzaju
gier i zabaw, którym nie popadając w przesadę mo\
na przypisać walor
kulturotwórczy. W istocie gry i zabawy dają świadectwo wartościom intelektualnym
i moralnym danej kultury, przyczyniajÄ…c siÄ™ ponadto do ich precyzowania i
rozwijania.
Zdecydowałem się na słowo paidia, poniewa\
etymologicznie wywodzi siÄ™ ono od
greckiego słowa  dziecko", nadto zaś nie chciałem niepotrzeb-
328
nie komplikować sprawy, odwołując się do określeń zapo\
yczonych z mowy
antypodów. Niemniej sanskryckie kredati^oraz chińskie wan dzięki wielości i
charakterowi znaczeń ubocznych wydają się zarazem bogatsze i znamienniejsze. Co
prawda nadmierna wieloznaczność grozi pewnym pomieszaniem pojęć. KrgdjLti
oznacza zarazem zabawę dorosłych, dzieci i zwierząt. Stosuje się je między
innymi dla określenia podskoków, szybkich, swobodnych ruchów wyra\
ajÄ…cych
nadmiar radości czy \
ywotności. U\
ywa się tego słowa tak\
e dla określania
niedozwolonych kontaktów erotycznych, falowania wody oraz w zastosowaniu do
wszystkiego, co kołysze się na wietrze. Słowo wan jest jeszcze wyrazistsze,
zarówno dzięki temu, ~có oznacza, jak dzięki temu, co pomija, a pomija zabawy
wymagające zręczności, zawody, zabawy i gry wią\
ące się z naśladowaniem.
Obejmuje natomiast rozmaite znaczenia uboczne, do których jeszcze wrócę.
W świetle przywołanych tu informacji o tym, co dany termin obejmuje, co zaś
wyłącza  jaki mo\
e być zasięg i znaczenie słowa paidia? Jest to dla mnie termin
obejmujący spontaniczne przejawy instynktu zabawowego: kot zaplątany w kłębku
wełny, pies otrząsający się z wody, niemowlę śmiejące się do grzechotki 
reprezentują pierwsze uchwytne przykłady tego typu działalności. Dochodzi ona do
głosu we wszelkiej uciesze wyra\
ającej się natychmiastowymi, bezładnymi ruchami,
\
ywiołowym, swobodnym igraniem, chętnie przebierającym miarę, przy czym jego
zasadniczÄ…, a mo\
e jedyną racją bytu jest spontaniczność, brak jakichkolwiek
Strona 115
Caillois Roger - Zywiol i lad(z txt)
reguł Od plecenia, co ślina na język przyniesie, do mazania po papierze, od
przerzucania się obelgami po dzikie hałasy  nie brak oczywiście przykładów tego
rodzaju szaleństwa ruchów, barw czy dz
więków. Ta elementarna potrzeba ruchu i
hałasowania
329
przejawia siÄ™ najpierw jako tendencja do chwytania wszystkiego, dotykania,
smakowania, wąchania, następnie zaś do strącania ka\
dego przedmiotu, jaki
znajdzie się w zasięgu ręki. Przechodzi ona łatwo w chęć niszczenia lub
rozbijania. Dzięki niej wyjaśnić mo\
na takie czynności jak cięcie  bez końca 
papieru no\
yczkami, darcie tkaniny, burzenie jakiejś całości, mieszanie szyków,
przeszkadzanie innym w zabawie lub w pracy itp. Niebawem przychodzi ochota
mistyfikowania lub prowokowania  kiedy to dziecko pokazuje język, robi miny,
udaje, \
e dotyka zakazanego przedmiotu lub zrzuca go. Dziecko chce utwierdzić
własną osobowość, poczuć, \
e jest przyczyną sprawczą, zmusić innych, by zwrócili
na nie uwagę. K. Groos opisuje kazus pewnej małpy, która miała zwyczaj ciągnąć
za ogon współmieszkającego z nią psa, gdy ten tylko zabierał się do drzemki.
Siostra C. J. Romanes'a precyzyjnie zaobserwowała mnóstwo znamiennych
szczegółów, świadczących o prymitywnej uciesze niszczenia i wywracania
wszystkiego, przejawianej przez pewną małpę kapu-cynkę.10
Dziecko nie poprzestaje na takich poczynaniach. Lubi igrać z własnym bólem, na
przykład dra\
niąc językiem bolący ząb. Lubi te\
, by je straszono. Tak więc
dziecko ceni sobie ból fizyczny, ale dozowany, kierowany, przez nie samo
powodowany, ceni niepokój psychiczny, ale niepokój, który samo prowokuje i w
ka\
dej chwili mo\
e poło\
yć mu kres. W obu wypadkach mo\
emy ju\
wyró\
nić
podstawowe cechy gry i zabawy: działalność dobrowolna, umowna, wyodrębniona i
kierowana.
Niebawem pojawia się potrzeba wymyślania reguł i przestrzegania ich za wszelką
cenę: dziecko z sobą samym czy z kolegami zakłada się o ró\
ne
11 Obserwacje cytowane przez K. Groosa, op. ctt., s. 88 81.
330
rzeczy, a zakłady te, jak przekonaliśmy się, stanowią pierwotną formę agon: i [ Pobierz całość w formacie PDF ]