[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zamieszkującej przedmieście. Podobnie kształtowały się stosunki narodowościowe w dużych ośrodkach
miejskich. I tak w Raciborzu w 1567 roku Niemcy stanowili ok. 20% mieszkańców, a w Opolu w latach
1558-1685 odsetek ludności niemieckiej wahał się od 18 do 20%. Zdecydowanie polski charakter miał w
XVII wieku także Bytom, w którym nosiciele nazwisk niemieckich stanowili w tym czasie ok. 17%. Wysoki i
stały procent ludności polskiej utrzymywał się w miastach dzięki nieprzerwanemu dopływowi ludności z oko-
licznych wsi o zdecydowanie polskim charakterze. Polskość mieszkańców wsi, stanowiących w XVI wieku
86,5% ogółu ludności Górnego Z
ląska, nie tylko wzmacniała żywioł polski w miastach, ale podtrzymywała
także język polski wśród nielicznej warstwy szlacheckiej. Germanizację tej grupy społecznej przyśpieszyła
znacznie wojna trzydziestoletnia, w czasie której opustoszałe i skonfiskowane majątki ziemskie przekazywa-
no Niemcom. W wyniku tej akcji w grupie feudałów Niemcy stanowili w 1644 roku już 62%, ale w szeregach
drobnej szlachty w dalszym ciągu dominowali Polacy. Mimo postępu germanizacji, do końca okresu habs-
burskiego znaczna część szlachty górnośląskiej, zwłaszcza z terenów graniczących z Polską, częściej uży-
wała języka polskiego niż niemieckiego.
Wyraz
ny wzrost elementu polskiego nastąpił w XVII wieku wśród duchowieństwa i nauczycieli. W
okresie kontrreformacji odbierane protestantom kościoły przekazywano na Górnym Z
ląsku, a zwłaszcza w
dekanatach należących do diecezji krakowskiej, duchownym polskim. Licznie napływali Polacy także do
opustoszałych w czasie reformacji klasztorów. Znaczny odsetek stanowili Polacy także wśród duchownych
52/103
4. Zróżnicowanie regionalne polszczyzny
ewangelickich, działających w ośrodku byczyńsko-kluczborskim, a w XVIII wieku także w Cieszynie. Zdecy-
dowanie przeważali Polacy wśród nauczycieli wiejskich szkół katolickich, wywodzący się na Opolszczyz
nie z
miejscowej ludności, a w dekanatach bytomskim i pszczyńskim oraz w Rybnickiem i Wodzisławskiem także
z Polski.
Oprócz Polaków i Niemców mieszkali na Górnym Z
ląsku również Czesi. Większe skupiska ludności
czeskiej i morawskiej znajdowały się w księstwie cieszyńskim i karniowskim oraz w okręgu raciborskim i
głubczyckim. Pewna liczba Czechów mieszkała w miastach, zwłaszcza w Raciborzu i Cieszynie. W XVI wie-
ku grupa wykwalifikowanych robotników górniczych z Czech przybyła do Tarnowskich Gór. Na terenach,
które do 1521 roku znajdowały się pod bezpośrednią władzą czeskich Przemyślidów, osiedlili się czescy feu-
dałowie. Wśród ogółu ludności górnośląskiej odsetek Czechów był jednak znikomy.
Choć ludność niemiecka i czeska stanowiła na Górnym Z
ląsku zdecydowaną mniejszość i nie zagra-
żała w okresie habsburskim polskości tych ziem, używane przez nią języki w znaczący sposób zaważyły na
losach górnośląskiej polszczyzny, a zwłaszcza jej wariantu urzędowego i leksyki profesjonalnej. Zadecydo-
wały o tym takie czynniki, jak: 1. kilkuwiekowa przynależność Z
lÄ…ska do Czech, wchodzÄ…cych od XVI wieku
w skład austriackiej monarchii Habsburgów, 2. stosunkowo szybkie germanizowanie się śląskich dworów
książęcych, 3. dość wysoki odsetek Niemców wśród feudałów, wyższe- go duchowieństwa, patrycjatu miej-
skiego i wykwalifikowanych robotników zatrudnionych w górnictwie i hutnictwie, 4. sięgająca średniowiecza
tradycja redagowania dokumentów urzędowych w języku łacińskim, niemieckim lub czeskim, 5. brak pol-
skich wzorów stylu kancelaryjnego i pewne niedostatki górnośląskiej polszczyzny. Język czeski i niemiecki
rywalizowały w piśmiennictwie śląskim z językiem polskim przez kilka stuleci, opóz
niając na Górnym Z
lÄ…sku
rozwój literackiej odmiany polszczyzny i wpływając na kształtowanie się jej regionalnych właściwości.
s.14-16
Oprócz czynników politycznych, ekonomiczno-społecznych i etnicznych zaważyły na losach języka
polskiego na Z
ląsku także stosunki wyznaniowe, kształtujące się w wyniku reformacji i kontrreformacji. Na
początku XVI wieku panującym wyznaniem był katolicyzm. W dekanacie pszczyńskim i bytomskim działal-
ność duszpasterską prowadzili księża polscy z diecezji krakowskiej, na pozostałych terenach, należących
do diecezji wrocławskiej, pracowali księża polscy i niemieccy. Wielu z nich pochodziło z Górnego Z
lÄ…ska i
znało język miejscowej ludności. W niektórych miastach, np. w Cieszynie, już w XV wieku istniały specjalne
fundacje dla polskich kaznodziejów.
Ruch reformacyjny zaczął się szerzyć na Z
ląsku już w dwudziestych latach XVI wieku i szybko zna-
lazł zwolenników wśród bogatego mieszczaństwa niemieckiego i feudałów. Ludność polska odnosiła się do
nowej religii początkowo nieufnie, przyjęła ją jednak na tych terenach, których protestanccy władcy narzucili
jÄ… swym poddanym.
s.16-17
Upowszechniając w liturgii język mas ludowych osłabiła reformacja pozycję języka łacińskiego, nie
wszędzie jednak zyskiwał na tym język polski. Na terenach zamieszkanych w większości przez Polaków
używano w zborach ewangelickich języka polskiego, tam gdzie nowe wyznanie przyjęli głównie Niemcy,
wprowadzono język niemiecki. Na Górnym Z
ląsku, chcąc pozyskać dla nowej religii ludność polską, starano
się zwykle, by pastorzy znali oba języki, polski i niemiecki, lub zatrudniano dwu pastorów.
s.17
Zdecydowana przewaga Polaków we wszystkich warstwach społeczeństwa górnośląskiego zapewnia-
ła językowi polskiemu dominującą rolę w życiu prywatnym. W życiu publicznym i w piśmiennictwie do XV
wieku używano łaciny i języka niemieckiego, w XV wieku w szerokim zakresie wprowadzono język czeski,
natomiast polszczyzna stopniowo zaczęła zdobywać należne sobie miejsce dopiero od XVI wieku. Jedną z [ Pobierz całość w formacie PDF ]