[ Pobierz całość w formacie PDF ]

stosunku slusznosci; ale juz syn jego placil mniej, nizby wypadalo ze
slusznosci, a wnuk placil nazbyt malo. Placono te sama ilosc grosza czy daniny,
a tymczasem pieniadz zawsze tanieje z latami, traci na wartosci (powolna
dewaluacja jest zjawiskiem stalem i ciaglem w historji}. Niedobrze tez bylo, ze
kazdy wlasciciel ziemski mial swój osobny stosunek podatkowy do panstwa.
Zbyt trudno bylo utrzymac w tej sprawie porzadek i jakakolwiek kontrole.
Strona 31
Dzieje administracji
Gdy trzeba bylo na sprawy panstwowe wiecej pieniedzy, nakladal ksiaze na
swa dzielnice osobny podatek ponad to, co sie nalezalo wedlug dokumentów
nadaniowych. Nie wiemy napewno, w jaki sposób sie to odbywalo; byc moze,
ze uchwaly takie zapadaly na wiecu dostojników ksiestwa. Ksiaze nie mial
obowiazku pytac, ale gdy nie pytal, narazal sie i mógl byc wygnany, ksiestwa
pozbawiony.
Gdy za Wladyslawa Niezlomnego naród caly dazyl wytrwale do utworzenia na
nowo wielkiego narodowego panstwa, nie szczedzono tez na ten cel ofiar
pienieznych. Król ten wybieral raz wraz podatki nadzwyczajne i nie bylo o to
zadnych niecheci. Dzieki wyjatkowym okolicznosciom swego panowania i
wyjatkowemu swemu stanowisku wobec spoleczenstwa, osiagnal Wladyslaw
Niezlomny faktycznie wladze, która inni posiadali tylko w teorji: wladze
nakladania podatków wedlug swego uznania.
Kazimierz Wielki nie uciekal sie do nadzwyczajnych podatków, bo i bez nich
zapelnial skarb skutecznie, obmyslajac w latach pokojowych sposoby
zbogacenia spoleczenstwa. Król ten szukal nowych zródel dochodów, na czem
wychodzil lepiej skarb i spoleczenstwo. Wysokie "poradlne" poszlo za
Kazimierza W. calkowicie w zapomnienie.
W ustawodawstwie Kazimierza W. opisano powinnosci wlascicieli ziemi na
wojnie, ale podatki podczas pokoju nie zostaly jeszcze zadna ustawa okreslone,
Z tego wlasnie korzystal król Ludwik i nalozyl sam od siebie nadzwyczajny
podatek. Zrobil niby to samo, co robil Wladyslaw Niezlomny; w rzeczy samej
bylo to jednak cos calkiem innego. Teraz spostrzezono sie dopiero, ze nie
mozna monarsze pozostawic tego prawa; teraz dopiero z doswiadczenia
nabrano swiadomosci, ze prawo nakladania podatków wedlug wlasnego zdania
mogloby doprowadzic do ucisku podatkowego i to nawet na cele spoleczenstwu
obce i obojetne - gdyby sie tak obcemu zachcialo królowi.
Postanowiono tedy uregulowac te sprawe zasadniczo. Nikt nie myslal opierac
sie podatkom w zasadzie; chodzilo o to, zeby ustawa okreslic ich wysokosc i
zeby zapobiedz na przyszlosc podatkowym sporom z tronem.
Ustawy takie byly juz w innych panstwach. Najstarsza z nich byla angielska z
roku 1215. (t. zw. Magna Charta), stanowiaca takze wysokosc podatku
zwyczajnego, corocznego; gdyby zas trzeba bylo ponadto podatku
znaczniejszego, musial król uzyskac na to pozwolenie "parlamentu", t. j. rady
zlozonej z dostojników duchownych i swieckich. W calej Europie trzymano sie w
prawie panstwowem zasady, ze niema podatków bez przyzwolenia tych, którzy
maja je placic. Tak tez musialo byc w Polsce, odkad panstwo na spoleczenstwie
sie opieralo.
W ciagu roku 1374, porozumiano sie, ze staly coroczny podatek od wlasnosci
ziemskiej ma odtad wynosic po dwa grosze z lanu, i ze platny jest na sw.
Marcin, w listopadzie po skonczeniu robót gospodarskich. Zniesiono tez
wszystkie dotychczasowe daniny w naturze, t. j. w plodach, jakie ciazyly czesto
na dobrach nadaniowych. Odtad sa tylko w gotówce platne wszystkie
nalezytosci panstwowe. Jest to dowodem, ze obrót pieniazny bardzo sie juz w
Polsce powiekszyl.
Król Ludwik zgodzil sie na taka ustawe i zwolal zjazd do Koszyc na wrzesien
1374. Uzyskal tam przyznanie nastepstwa tronu córkom, a nawzajem uznal
ustawe podatkowa, obmyslona przez panów polskich. Owocem zjazdu byl t.
Strona 32
Dzieje administracji
zw. przywilej koszycki z dnia 17 wrzesnia 1374, w który wciagnieto tez
pierwsza polska ogólna ustawe finansowa.
Nieobecnosc króla Ludwika w Polsce pociagala za soba pewne skutki w
administracyi kraju. Podobnie jak przedtem Waclaw czeski, potrzebowal
zastepców z obszerniejszym zakresem dzialania. Wielkopolscy starostowie byli
wtedy urzednikami wielce na czasie, totez król radby miec takich samych i w
Malopolsce. Jakoz "capitanei" malopolscy przybieraja tytul starostów,
otrzymuja wladze sadowa i zarzad dóbr panstwowych tak samo, jak
wielkopolscy, chociaz okregi ich byly w porównaniu z tamtemi szczuple.
Starostowie malopolscy zajeli teraz grody, poddane dotychczas wladzy
burgrabiów, i kierowali sciganiem przestepstw z urzedu, uczyniwszy z
oprawców urzedników sobie podwladnych. Mianowali natomiast czesto
podstaroscich, jako ogólnych swoich zastepców.
Starostowie malopolscy pozostali grodowymi, sprawujac wladze tylko nad
okregiem jednego grodu, gdy tymczasem wielkopolscy zarzadzali calemi [ Pobierz całość w formacie PDF ]